İzzǝddin Hǝsǝnoğlunun ictimai-siyasi vә әdәbi mühiti

(Socio-Political and literary environment of Izzeddin Hasanoglu)

Abstract

It is known that Izzeddin Hasanoğlu is the first poet to write poetry in Azerbaijani
Turkish. The first information about him was found in Devletshah Semerkandi's work titled “Tezkiretüş Şuara”. Until now his Three Turkish poems were known. One of them is the mystical ghazal that Kipchak poet Seyfi Sarayi added to the end of the translation when he translated Sadi Şirazi's work called Gülistan, starting with the line “Apardı könlümü bir hoş kemer yüz, canfeza dilber”. Another one is a poem that starts with the line “Aceb bilsem meni şeyda kılan kim”, published in the work called “Mecmuetü’n-Nezair ve Camiu’n-Nezair”, and
the last one is a poem about love “Necesen gel ey yüzi ağum benüm”, which was published by Barbara Flemming. She has found this poem by coincidence in a magazine published in Egypt. The addition of a poem by Hasanoğlu, to the end of the work translated by the Kipchak poet Seyfi Sarayi is a proof that the Mamluk region is the place of development of the literary languages dominant in the Khwarezm-Golden Horde-Azerbaijan-Anatolia regions and that
proves Izzeddin Hasanoğlu is well known in this region as well. In fact, the first literary studies about Hasanoglu were made by the magnificent scholar and statesman from Türkiye, Fuat Köprülü. These are the articles which titled “The oldest Turkish-Azerbaijani poet Hasanoğlu”, published in the first issue of the magazine called “Dergâh” in 1921, and “Notes on Azeri Literature: Hasanoğlu and Habibi”, published in the 4/1 issue of the “Darülfünun Faculty of Literature magazine” in 1925. Hasanoğlu's 367-leaf manuscript called “Kitabı-siretün-nebi” was found in Finland. As a result of author’s work on this manuscript starting from 2009, it was published by “Altınordu Publications” in Türkiye in 2023. In this work, the life of the Prophet Muhammad, his struggles and certain battles of Ali are described. It was known that Mustafa Darir of Erzurum wrote the first siyer in Turkish literature, but Hasanoğlu's verse siyer belongs to him, a century ago. In fact, this work which we published after working on it for many years, is the first siyer work in Turkish. It is one of the most beautiful works of Turkish epic poetry although it was written in the 13th century. Although the work describes the struggles of the Prophet Muhammad and the wars of Ali, it is a magnificent monument of the Turkish epic tradition in the 13th century. The history of Turkish literature and language of the 13th century will be rewritten with the
publication of this work. Working on this work since 2009, I published it in Turkey in 2023.

Xülasә

İzzəddin Həsənoğlunun Azərbaycan türkcəsində şeir yazan ilk şair olduğu haqqında ilk məlumatlar Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş Şuara” adlı əsərində yer almışdır. İndiyə kimi Həsənoğlunun türkcə üç şeiri məlum idi. Qıpçaq şairi Seyfi Sarayi Sədi Şirazinin “Gülüstan” adlı əsərini tǝrcümǝ edərkən, tərcümənin sonuna onun “Apardı könlümü bir xoş qǝmǝr üz, canfǝza dilbǝr” misrası ilǝ başlayan qǝzǝlini əlavə etmişdir. Digər bir şeiri “Mǝcmuǝtün-Nǝzair vǝ Cǝmiun-Nǝzair”dǝ nǝşr olunan “Әcǝb bilsǝm mǝni şeyda qılan kim” misrası ilǝ başlayan qəzəlidir. “Nǝcǝsǝñ gǝl ey yüzi ağum bǝnüm” misrasıyla başlayan şeiri isə Barbara Flemminq tǝrǝfindǝn Misirdǝ çap olunmuşdur. Hǝsǝnoğlunun şeirini Qıpçaq şairi Seyfi Sarayinin tǝrcümǝnin sonuna ǝlavǝ etmǝsi, Mǝmluk bölgǝsi, Xarǝzm-Qızıl Orda-Azǝrbaycan-Anadolu bölgǝlǝrindǝ hakim olan ǝdǝbi dillǝrin inkişaf yeri olduğunu və İzzǝddin Hǝsǝnoğlunun bu bölgǝdǝ çox yaxşı tanındığını sübut edir. Hǝsǝnoğlu haqqında ilk məlumatı 1921-ci ildǝ “Dǝrgah” mǝcmuǝsinin 1-ci nömrǝsindǝ “Әn ǝski türk-azǝri şairi Hǝsǝnoğlu” vǝ 1925-ci ildǝ “Darülfünun ǝdǝbiyyat fakültǝsi mǝcmuǝsinin IV/I” nömrǝsindǝ “Azǝri
ǝdǝbiyyatına aid notlar: Hǝsǝnoğlu vǝ Hǝbibi” adlı mǝqalǝlǝri ilǝ türkiyǝli alim Fuad Köprülü vermişdir. Həsənoğlunun “Kitabi-sirətün-nəbi” adlı 367 vərəqlik əlyazması Finlandiyadan tapılmışdır. Müəllif 2009-cu ildən başlayaraq bu əsər üzərində işləyərək 2023-cü ildə Türkiyədə çap etdirib. Әsər hz. Məhəmmədin həyatı, mübarizələri və hz. Әlinin müəyyən cənglərinə həsr edilib. Türk dünyasında ilk siyər əsəri Әrzurumlu Mustafa Zəririn yazdığı söylənilsə də, ancaq İzzəddin Həsənoğlu Zərirdən yüz il öncə yaşamışdır. Üzərində uzun illər işləyib çap etdirdiyim bu əsər türkcənin ilk siyər əsəri olmaqla yanaşı, türk epik şeirinin XIII yüzillikdəki ən gözəl əsərlərindəndir. Әsər türk epik ənənəsinin möhtəşəm abidəsidir. Bu əsərlə birlikdə XIII yüzilliyə məxsus türk ədəbiyyatı və dil tarixinin
yenidən yazılmasına ehtiyac vardır.

Ədәbiyyat / References
Algar, H. (2006). Necmeddin-i Kübra maddesi (Cilt 32). Ankara: TDV Yayınları.
Altaylı, S. (2023). Kitab-ı Siretün Nebi. Haz. Ankara: Altınovdu Yayın evi.
Baltacı, H. (2009). Necmüddin Razi Hayatı. Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri . Marmara Üniversitesi, SBE İlahiyat Anabilim Dalı, Tasavvuf Bilimi Dalı, İstanbul.
Baltacı, H. (2011). Necmeddin Daye Razi-Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları.
Baqiri, N. (1963). Tezkiretü’l-Aktab (Cild III).
Benningsen, A. (1988). Sufi ve Komiser. (O. Türer, Çev.) Ankara: Akçağ Yayınları.
Cami, A. (2020). Nefahatül-Üns Min Hadaratil-Kuds (Evliya Menkıbeleri). (A. Akçiçek, Dü., & M.Çelebi, Çev.) İstanbul: Huzur.
Dayı, Ö. (2016). Moğol İstilası ve İran’da Edebî Göç. Göç ve Kültür Sempozyum Bildiri Kitabı-II.
Dərviş, M. (tarixsiz). Vilayətnamə. Astan-i Qüds-i Radavi Mərkəzi Kitabxanası.
Әlaüddövlə, S. (2020). Əl-urvətül əhlül halvət vəl cilvət. Tehran: Mövla Nəşriyyatı.
Gökbulut, S. (2010). Necmeddîn-i Kübra. İstanbul: İnsan Yayınları.
Gölpınarlı, A. (2020). Mevlana Celaleddin (Hayatı, Eserleri, Felsefesi). İstanbul: İnkılap Yayınları.
Həşimli, H. (2017). Azərbaycan Dilində Lirik poeziyanın İnkişaf Yolu (XIII əsr-XIV əsrin əvvəlləri). Bakı: Elm və Təhsil.
Həbibbəyli, İ. (2019). Azǝrbaycan Ədǝbiyyatı Dövrlǝşdirmǝ Konsepsiyası vǝ İnkişaf Mǝrhǝlǝlǝri. Bakı: Elm.
İbn Kərbəlayi, T. (1965 və 1970). Rovzatu-l Cinan və Cənnatu-l Cinan. Tehran: Kitab Tərcümə və Nəşriyyat Müəssisəsi.
İstəxri, E. (1959). Usul-i Təsəvvüf. Tehran: Qanun-i Mərifət Nəşriyyatı.
Karadayı, O. (2017). Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Tasavvufi Neşenin Âşık Tavrına Yansıması. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(1).
Karadoğan, A. (2019). 11. Yüzyıl Selçuklu Dünyasında Türkçenin Durumu (Bilge Vezir Nizamülmülk). Konya: Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Köprülü, M. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: TTK Basımevi.
Köprülü, M. (2004). Türk Edebiyatı Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Korkmaz, Z. (2013). Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK Yayınları.
Kəsrəgi, N. (1978). Kaşifül-Əsrar. Tehran: Herman Lendelt Lanada Mc Kill Universitetinin İslam Araşdırmalar Müəssisəsi Nəşriyyatı.
Ocak, A. (2014). Dede Garkın ve Emirci Sultan. İstanbul: Dergah Yayınları.
Öngören, R. (2008). Sadeddin-i Hammuye maddesi (Cilt 35). Ankara: TDV Yayınları.
Razi, Ә. (1961). Yeddi İqlim (Cild II). Tehran.
Sümer, F. (2003). Karamanoğlu Mehmed Bey maddesi (Cilt 28). Ankara: TDV Yayınları.
Səfərli, Ә., & Yusifli, X. (2008). Azǝrbaycan Ədǝbiyyatı Tarixi (Qǝdim vǝ Orta ǝsrlər tarixi). Bakı: Ozan Nǝşriyyatı.
Temizel, A. (2019). Nizamülmülk Döneminde Şair ve Şiir (Bilge Vezir Nizamülmülk). Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Tokuş, Ö. (2017). Moğol Hakimiyetinde Anadolu ve Anadolu’da Moğol Noyanlarının İsyanları.
Türk Dünyası Araştırmaları (Cilt 117). içinde İstanbul.
Ülken, H. (2009). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Vurğun, S. (Red.). (1960). Azǝrbaycan Ədǝbiyyatı Tarixi (Cild I). Bakı: Elmlǝr Akademiyası Nǝşriyyatı.
Yəzdi, M. (2001). Ölkənin Mədəni Məskunlaşması və Dinî Məkanları Lüğəti. Tehran: Astan-î Qüds-î Rəzəvî.
Zengin, A. (2018). Eski Uygur Türkçesi Metinleri Üzerinden Budizm ve Maniheizm’in Savaşa Bakışı. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58.